Η Οδύσσεια στον μετα-πραγματικό κόσμο

Η αλήθεια είναι αυτό που μας διασφαλίζει, όπως ήξερε ο Όμηρος

Robert Zaretsky

«Κάθε γενιά πρέπει να μεταφράζει για τον εαυτό της»: 

Λίγα έργα απεικονίζουν καλύτερα την παρατήρηση του T. S. Eliot από όσο η Οδύσσεια του Ομήρου. Από τότε που το έπος μεταφράστηκε για πρώτη φορά στα αγγλικά από τον George Chapman στις αρχές του 17ου αιώνα, έγινε μεταφορά του στην γλώσσα μας κάπου 60 φορές -με κάθε εκδοχή να χρωματίζεται από την ευαισθησία, τα γλωσσικά ιδιώματα και τις αξίες της εποχής της. 

Με μια κουβέντα, κάθε γενιά παίρνει την Οδύσσεια που της αξίζει.

Ψηφιδωτό που απεικονίζει τον Οδυσσέα και τις σειρήνες. Kpzfoto / Alamy Stock Photo

Αναπόφευκτα, κάθε γενιά παίρνει επίσης και τον Οδυσσέα που του αξίζει. Ο αρχαίος Έλληνας ήρωας είναι τόσο περίπλοκος και πολύπλευρος που ακόμη και ένας μόνο διερμηνέας μπορεί να τον δει με πολλούς τρόπους. 

Ο Σοφοκλής απεικόνιζε τον Οδυσσέα σε ένα έργο ως παράδειγμα αυτοσυγκράτησης και ανεκτικότητας, ενώ σε άλλο ως ολισθαίνοντα στο σημείο του γλοιώδους. Δύο χιλιετίες αργότερα, ο Δάντης ήταν ομοίως διχασμένος, παραδίδοντας τον Οδυσσέα σε έναν πιο εσωτερικό κύκλο της κόλασης εξαιτίας της αμαρτίας του ψεύδους, ακόμη και ενώ συνέχαιρε τις αρετές του, της απορίας και της περιέργειας.

Αναπόφευκτα, ίσως, οι αναγνώστες του 21ου αιώνα να μην είναι λιγότερο διχασμένοι. Στην πρόσφατη και επαναστατική μετάφραση του ομηρικού έπους, η Emily Wilson βελτιώνει τον διάσημο στίχο του προλόγου. Αντί να ακολουθήσει την παραδοσιακή απόδοση του πολύτροπου, το επίθετο που εφαρμόζεται στον χαρακτήρα του Οδυσσέα ως «πολύστροφο» ή «άνθρωπο απρόσμενο» (man of twists and turns), τον παρουσιάζει ως έναν «περίπλοκο άνθρωπο». 

Με αυτή την απλή αλλαγή, η Wilson χαρακτηρίζει τον Οδυσσέα ως άνθρωπο του οποίου ο χαρακτήρας είναι προσαρμοσμένος σε έναν κόσμο ηθικής ασάφειας και πολιτικής αβεβαιότητας. Ως ένας «περίπλοκος» άνθρωπος, ο Οδυσσέας γίνεται λιγότερο ήρωας από όσο αντι-ήρωας, ένας άνθρωπος του οποίου το ήθος είναι εντυπωσιακά ανήθικο -ένας άνθρωπος που ξεγελά, υποκρίνεται και εξαπατά. Είναι, ίσως, ο Οδυσσέας που ταιριάζει καλύτερα στην μετα-αληθινή (post-truth), μετα-πραγματική (post-fact) και μετα-ονειδική (post-shame) εποχή μας.

ΕΝΑΣ ΜΥΘΟΣ ΕΙΠΩΜΕΝΟΣ ΔΥΟ ΦΟΡΕΣ

Η αρχή κάθε ιστορίας υποκρύπτει το τέλος της. Εδώ το «τέλος» μπορεί να σημαίνει όχι μόνο τελειωτικότητα –το πώς τελειώνει η ιστορία- αλλά επίσης και λειτουργικότητα, ή το γιατί η ιστορία έχει νόημα. 

Στην έκδοση της Οδύσσειας που μεταφράστηκε από τον Robert Fagles το 1996, ο Όμηρος αρχίζει καλώντας τη Μούσα να τραγουδήσει «τον απρόσμενο άνδρα (the man of twists and turns) …/ σε πορεία και συνεχώς εκτός πορείας». 

Αυτός ο άνδρας πολέμησε, μέσα από ταλαιπωρίες και απογοητεύσεις, για να προστατέψει τους άνδρες του και να τους φέρει στην πατρίδα: «Αλλά δεν μπορούσε να τους σώσει από την καταστροφή, σκληρά όπως πάσχιζε- /η απερισκεψία των δικών τους τρόπων τους κατέστρεψε όλους».

Αυτό που φαίνεται να είναι μια απλή σκιαγράφηση του τόξου της ιστορίας είναι στην πραγματικότητα μια θεματική υπενθύμιση μιας εντυπωσιακής πολυπλοκότητας -επίσης ίσως η πρώτη περίπτωση ενός αναξιόπιστου αφηγητή στην Δυτική λογοτεχνία. Ο αναγνώστης αρχίζει να κατανοεί την έννοια αυτού του προλόγου μόνο στο μέσο του έπους. Σε αυτό το σημείο, ένας απελπισμένος Οδυσσέας εκβράζεται σε ένα νησί που ονομάζεται Φαιακία (το νησί των Φαιάκων) στο Ιόνιο Πέλαγος. Λέει στους σωτήρες του την ιστορία του, προσφέροντας έναν εκθαμβωτικό απολογισμό των συναντήσεων με θεές θολωμένες από το σεξ και λαούς θολωμένους από ναρκωτικά, στοιχειωμένες σκιές νεκρών πολεμιστών και φρικιαστικά πλάσματα με αδυναμία στην ανθρώπινη σάρκα. Αλλά ένα αστείο πράγμα συνέβη στον δρόμο προς την Φαιακία. Όπως θα το έθετε ένας διοικητής μιας εξίσου κακοσχεδιασμένης περιπέτειας στο εξωτερικό μερικές χιλιετίες αργότερα, «έγιναν λάθη». Αρχίζουμε να συνειδητοποιούμε με φρίκη ότι αυτά τα λάθη δεν έγιναν από το πλήρωμα, όπως μας είπε ο Όμηρος, αλλά αντ’ αυτού [έγιναν] από τον Οδυσσέα.

Από αυτό το σημείο στο έπος, ο Οδυσσέας αναδύεται από μια σειρά δοκιμασιών αλώβητος, αλύγιστος και τελικά ξαλαφρωμένος από τους άντρες του. Πρώτα ήρθε η επίσκεψή του στην γη των Κυκλώπων. Ο Όμηρος μας λέει ότι ο Οδυσσέας βλέπει τους κατοίκους της γης ως άνομους και άγριους επειδή ζουν απομονωμένοι ο ένας από τον άλλον. Ωστόσο, ο Οδυσσέας αποκαλύπτει επίσης -αθέλητα- ότι οι Κύκλωπες είναι άνομοι επειδή δεν χρειάζονται νόμους. Αντί να ζουν σύντομες και άγριες ζωές σε έναν Hobbesιανό πόλεμο όλων εναντίον όλων, ευημερούν με το να απασχολούνται με τις δικές τους υποθέσεις στην υπέροχη απομόνωση ενός κόσμου που μοιάζει με του Ρουσσό. Ο Οδυσσέας εισβάλλει στο σπήλαιο ενός Κύκλωπα και απαιτεί ένα δώρο. Ο Κύκλωπας -ένας βοσκός που κοιτούσε την δική του δουλειά- ανταποκρίνεται αντιμετωπίζοντας μια χούφτα του πληρώματος του Οδυσσέα ως σαν ανθρώπινο σούσι. Η ενέργεια είναι θλιβερή αλλά κατανοητή. 

Το συμπέρασμα, αν και μη δηλωμένο, είναι αναπόφευκτο: Χρειαζόμαστε νόμους που να μας προστατεύουν από τους ανθρώπους που εισβάλλουν στα σπίτια μας και διεκδικούν τα υπάρχοντά μας.

Ακολούθησε η επίσκεψη στο νησί του βασιλιά Αίολου, ο οποίος παραχωρεί στον Οδυσσέα έναν ασκό με ανέμους για να βοηθήσει στην επιτάχυνση της επιστροφής του στην πατρίδα. Όχι μόνο ο Οδυσσέας παραμελεί να πει στους άντρες του το τι υπάρχει μέσα στον ασκό, αλλά επιμένει να παραμείνει στο πηδάλιο μέχρι το πλοίο να φτάσει στην Ιθάκη. Την δέκατη μέρα, ο ήρωάς μας προφανώς κοιμάται, εξαντλημένος από την απερίσκεπτη απόφασή του να παραμείνει στο τιμόνι. Ένας αληθινός ηγέτης γνωρίζει όχι μόνο ότι το πλήρωμά του εξαρτάται από αυτόν, αλλά ότι κι εκείνος εξαρτάται και από τους άντρες του. Το ίδιο αναμενόμενα, η εγωιστική συμπεριφορά του οδηγεί το πλήρωμά του να υποψιάζεται ότι η τσάντα περιέχει θησαυρούς που ο Οδυσσέας σχεδιάζει να συσσωρεύσει. Ανοίγουν τον ασκό και προτού μπορέσει κάποιος να πει «ροδόχρους αυγή», βρίσκονται να παρασέρνονται στην σκοτεινή θάλασσα, εκεί από όπου ξεκίνησαν δέκα μέρες πριν.

Καθώς ο απελπισμένος Οδυσσέας και οι άντρες του αγωνίζονται να προσανατολιστούν, φτάνουν στην γη των Λαιστρυγόνων. Έντεκα από τα καράβια τους εισέρχονται σε ένα πανύψηλο όρμο, ενώ ένα δωδέκατο σκάφος αγκυροβολεί απ’ έξω. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Οδυσσέας διοικεί το σκάφος αυτό. Δεν εξηγεί την απόφασή του, αλλά δεν χρειάζεται: Τέτοιοι όρμοι κατά μήκος της ακτής της Μεσογείου είναι παγίδες θανάτου όταν ελέγχονται από μια εχθρική δύναμη. Καθώς οι άνδρες του αποβιβάζονται, οι Λαιστρυγόνες τους επιτίθενται, και στην συνέχεια τους λογχίζουν και τους τρώνε σαν να ήταν ψάρια. Ο Οδυσσέας πυρετωδώς κόβει την άγκυρά του και δραπετεύει με το πλήρωμά του, αφήνοντας πίσω του μια κόκκινη κηλίδα από αίμα στην θάλασσα.

Αυτό το τελευταίο διασωθέν πλοίο κατευθύνεται προς το νησί του Ήλιου, του θεού του ήλιου. Αν και ο Οδυσσέας έχει πει επανειλημμένα ότι δεν θα φάει τις ιερές αγελάδες του νησιού, δεν θα επικοινωνήσει την προειδοποίηση στους ναύτες του. Αντιμέτωπο με την ξεκάθαρη επιλογή ανάμεσα στην πείνα και τις μπριζόλες, αναμενόμενα, το πλήρωμα κλίνει στο δεύτερο. Ως αποτέλεσμα, ο Δίας προκαλεί μια καταιγίδα όταν οι άνδρες φεύγουν από το νησί, και τα μέλη του πληρώματος πνίγονται, αν και με γεμάτες κοιλιές. Γατζωμένος σε ένα κομμάτι από το διαλυμένο πλοίο του, ο Οδυσσέας τελικά εκβράζεται στην παραλία της Φαιακίας. Τραγικά, αλλά επίσης και βολικά, μόνο αυτός μπορεί τώρα να πει την ιστορία του.

Πώς έφτασαν τα πράγματα σε αυτό; Δεν χρειάζεται κάποιος να συμβουλευτεί το μαντείο στους Δελφούς για την απάντηση: Οι λανθασμένοι υπολογισμοί και τα λάθη του Οδυσσέα τον έφεραν εδώ. Το πιο ενδιαφέρον ερώτημα είναι: Πώς ο Οδυσσέας και ο Όμηρος παρουσιάζουν αυτά τα γεγονότα; Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Οδυσσέας προσπαθεί να πουλήσει αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε «Φαιάκειες ειδήσεις» [στμ: λογοπαίγνιο για τα fake news]. Όταν δεν αποδίδει τεχνηέντως την ευθύνη για τα αιματηρά γεγονότα σε εκείνους τους οποίους ο ίδιος προκάλεσε, όπως οι Κύκλωπες, ο άνθρωπός μας στην Φαιακία την μεταθέτει στους νεκρούς ναύτες του. Ήταν, επιμένει, είτε επαναστατημένοι εν τη παρουσία του, είτε απερίσκεπτοι εν τη απουσία του.

Με μια λέξη, ο Οδυσσέας ψεύδεται και ψεύδεται και λίγο ακόμα. Όταν δεν ψεύδεται στους άντρες του, ψεύδεται για τους νεκρούς. Για παράδειγμα, λέει στην σκιά του Αχιλλέα ότι ο γιος του νεκρού ήρωα, ο Νεοπτόλεμος, έχει πραγματοποιήσει ηρωικές πράξεις. Παραβλέπει τεχνηέντως ότι ο Νεοπτόλεμος έχει επίσης σφαγιάσει γυναίκες και έχει ρίξει βρέφη από τις επάλξεις της Τροίας. 

Ο Οδυσσέας ψεύδεται ακόμη και στους θεούς: Ξεγελασμένος από την Αθηνά μεταμφιεσμένη σε βοσκό, ο πονηρός ήρωάς μας ψεύδεται κατά πρόσωπο, λέγοντάς της ότι είναι Κρητικός φυγάς από την τοπική δικαιοσύνη, και η πονηρή θεά καγχάζει ως αντίδραση.

Ο Οδυσσέας φαίνεται να ψεύδεται τόσο ελεύθερα και συχνά που δεν θα μπορούσε να αναγνωρίσει την αλήθεια ακόμα κι αν τον χτυπούσε σαν την επίπεδη πλευρά ενός σπαθιού. Αλλά στο τέλος του ταξιδιού του, ανακαλύπτουμε ότι εξακολουθεί να είναι σε θέση να αναγνωρίσει την αλήθεια. Ξαναβρίσκεται με την σύζυγό του, την Πηνελόπη, αλλά εκείνη δεν είναι σίγουρη αν είναι αυτός που ισχυρίζεται ότι είναι. Τον δοκιμάζει λέγοντάς του ότι έχει μετακομίσει την συζυγική κλίνη που ο Οδυσσέας είχε σκαλίσει από μια τεράστια ελιά. Ο Οδυσσέας εκρήγνυται με δυσπιστία˙ μόνο ένας θεός, ξεστομίζει, θα μπορούσε να μετακινήσει ένα τέτοιο κρεβάτι. Περνάει την δοκιμασία της Πηνελόπης, προς ανακούφισή της και του αναγνώστη, υπενθυμίζοντάς μας ότι ενώ η αλήθεια ίσως να μην μας απελευθερώνει, είναι παρά ταύτα απαραίτητη προϋπόθεση για την ελευθερία.

ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΥΤΟ-ΕΞΑΠΑΤΗΣΗΣ

Η Οδύσσεια είναι ένα τραγούδι, όπως λέει ο Όμηρος, «για την εποχή μας επίσης», εν μέρει εξαιτίας της λεπτής παραπλάνησης του ποιητή: Με το να τοποθετεί την ευθύνη για τον θάνατο των ανθρώπων του Οδυσσέα στα δικά τους πόδια, ο Όμηρος βάζει μια παγίδα στο ακροατήριό του. Ανακαλύπτουμε σταδιακά ότι η ευθύνη πρέπει να αναληφθεί από κάποιον άλλο. Ο Όμηρος μας αναγκάζει να επανεξετάσουμε το ηρωικό ανάστημα του Οδυσσέα. Είναι κάποιος ήρωας, του οποίου η απερισκεψία και η απληστία θέτουν σε κίνδυνο την ζωή των ανδρών του; Ποιος επιλέγει τις πληροφορίες για να πείσει τους άλλους να κάνουν ό, τι δεν θα έπρεπε; [Μήπως] ένας άνθρωπος ο οποίος ψεύδεται τόσο πολύ που κινδυνεύει να καταστεί ανίκανος να ξεχωρίσει το γεγονός από τη μυθοπλασία, την αλήθεια από το ψεύδος;

Αυτά τα ερωτήματα είναι σημαντικά και πιο περίπλοκα απ' ότι μπορεί να φαίνονται. Στο On Bullshit, το ευπώλητο βιβλίο που δημοσίευσε στην στροφή της χιλιετίας, ένας παλιός αλλά όχι αρχαίος φιλόσοφος, ο Harry Frankfurt, έκανε μια κρίσιμη διάκριση ανάμεσα στα ψέματα και τις ανοησίες (bullshit). Ένας ψεύτης ασχολείται με μια συνειδητή πράξη εξαπάτησης -ο ίδιος υποκρίνεται εν γνώσει του, παραποιώντας σκοπίμως κάτι που ξέρει είναι αλήθεια. Γνωρίζει την διαφορά ανάμεσα στα ψέματα και τις αλήθειες, την φαντασία και το γεγονός, και τουλάχιστον σιωπηρά νοιάζεται για την διαφορά.

Από την άλλη πλευρά, ένας ανοητολόγος (bullshitter) είτε αγνοεί είτε αδιαφορεί για την αλήθεια. Για το μόνο που νοιάζεται είναι να διαμορφώνει τις πεποιθήσεις και τις ενέργειες των ακροατών του. Ο ανοητολόγος είναι επομένως πιο επικίνδυνος από τον ψεύτη για έναν απλό λόγο: Απορρίπτει την σημασία της αλήθειας. Σε έναν κόσμο ανοησίας (bullshit), η αλήθεια γίνεται χωρίς νόημα -κάτι που μπορεί να σβηστεί από έναν μαύρο μαρκαδόρο ή να θαφτεί κάτω από ένα βουνό από tweets.

Ο Δάντης, φυσικά, δεν διάβασε τον Frankfurt. Αν το είχε κάνει, όμως, θα μπορούσε να δημιουργήσει έναν δέκατο και βαθύτερο κύκλο της κολάσεως για τους ανοητολόγους. Στο κάτω-κάτω, τι θα μπορούσε να είναι πιο τοξικό για την αλήθεια από όσο οι ανίκανοι να την αναγνωρίσουν; Ούτε ο Όμηρος διάβασε τον Frankfurt, αλλά προέβλεψε το πρόβλημα με τις ανοησίες. Αυτός μας δίνει έναν ήρωα ο οποίος, ενώ σκόπιμα παραβιάζει τα περισσότερα παντού, δεν ξεπερνά την τελική και θανατηφόρα γραμμή. Όπως και με το κρεβάτι από ελιά που έφτιαξε ο Οδυσσέας, το ίδιο [συμβαίνει] και με την αλήθεια: Μας ριζώνει και μας επικεντρώνει. Ένας κόσμος όπου η αλήθεια είναι ξεριζωμένη είναι πιο τρομακτικός από μια θάλασσα γεμάτη με τους όμοιους της Χάρυβδης και της Σκύλλας. Σπάνια ένα σχεδόν 3.000-year-old ποίημα έχει υπάρξει περισσότερο της εποχής μας από όσο σήμερα.

Copyright © 2019 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/2019-10-04/odyssey-through-post-...