ΑΣΙΑ: Τournament of Shadows

Tournament of Shadows-Κεντρική Ασία, η "ενδοχώρα" του κόσμου μας

Σ. Χαλικιάς

Πολλοί αναλυτές των σημαντικών αλλαγών που σημειώθηκαν μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, θεωρούν ότι το επίκεντρο της μεγάλης αναμέτρησης για την παγκόσμια κυριαρχία θα είναι η περιοχή που με μια ορισμένη ασάφεια προσδιορίζεται ως Κεντρική Ασία.

Και τούτο γιατί μεταξύ των άλλων, η περιοχή κρύβει στα σπλάχνα της τα σημαντικότερα αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου του πλανήτη. Η εκμετάλλευση και η μεταφορά τους αποτελεί ήδη το κεντρικό στοιχείο της γεωπολιτικής σύγκρουσης ανάμεσα στην αμερικανική υπερδύναμη και την Ρωσία κατ’ αρχάς, την Κίνα, την Ιαπωνία, την Ευρώπη και τις άλλες χώρες της περιοχής στη συνέχεια. Τι μορφή θα πάρει αυτή η σύγκρουση θα εξαρτηθεί εν πολλοίς από την ταχύτητα ανασυγκρότησης της Ρωσίας. 

Ποιος ρόλος επιφυλάσσεται στην Τουρκία, στα πλαίσια αυτής της διαμάχης –χώρα με ιστορικές ρίζες στην περιοχή- είναι κάτι που ενδιαφέρει για παράδειγμα άμεσα τη χώρα μας. Αυτές οι δυο διαστάσεις του προβλήματος φανερώνουν την σπουδαιότητα της Κεντρικής Ασίας κι εξηγούν καλύτερα από κάθε τι άλλο, την σημασία που έχει η ανάλυσή του.

Οι εξελίξεις που επακολούθησαν την διάλυση του πρώην “σοσιαλιστικού στρατοπέδου” είχαν παράλληλα ως απροσδόκητο αποτέλεσμα την ορμητική επανεμφάνιση της Ιστορίας σ’ ένα παρόν που ως τότε υποβιβάζονταν σε απλό πεδίο οικονομικών συγκρούσεων, απαλλαγμένο υποτίθεται παντελώς από την “αδράνεια” των ιστορικών καταλοίπων. 

Στις γραμμές που ακολουθούν, σε μια προσπάθεια παρουσίασης του ιστορικού υπόβαθρου των σημερινών αντιπαραθέσεων ακριβώς για να συσχετισθούν με τις συγκρούσεις που έλαβαν χώρα στο πέρασμα των αιώνων σε τούτη την τόσο ευαίσθητη και σημαντική περιοχή του κόσμου, παρουσιάζονται συνοπτικά οι κυριότερες φάσεις της ιστορικής της διαδρομής.

Η περιοχή

Με την στενή του έννοια ο όρος Κεντρική Ασία προσδιορίζει τις πέντε ανεξάρτητες δημοκρατίες που προέκυψαν από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης: το Τουρκμενιστάν, το Καζακστάν, το Ουζμπεκιστάν, το Κιργκιζιστάν και το Τατζικιστάν. Με την ευρύτερη έννοιά του όμως προσδιορίζει μια περιοχή που επεκτείνεται από την Κασπία θάλασσα έως τα δυτικά όρια της Μογγολίας, από τη νότια Σιβηρία έως τα Ιμαλάια. Περιλαμβάνει δηλαδή, εκτός από τις πέντε προηγούμενες δημοκρατίες, τις βόρειες περιοχές της Περσίας και του Αφγανιστάν, το Βορειοδυτικό Πακιστάν, το Κασμίρ, το Θιβέτ και την Κινεζική αυτόνομη περιοχή του Σιν Τσιαν (γνωστή παλαιότερα ως Κινεζικό Τουρκεστάν).

Περιοχή συγκλονιστικών γεωλογικών εναλλαγών και αντιθέσεων: απέραντες στέπες, μεγάλοι ποταμοί, μεγάλες λίμνες, αχανείς και αφιλόξενες εκτάσεις ερήμου, υψηλά οροπέδια, τα μεγαλύτερα βουνά του πλανήτη στις παρυφές της, προσδίδουν στην Κεντρική Ασία έναν μυθικό χαρακτήρα που εκφράστηκε μεγαλόπρεπα στις δοξασίες των λαών της. Περιοχή ακατάπαυστων συγκρούσεων λαών, πολιτισμών, θρησκειών. 

Περιοχή που επί αιώνες αποτέλεσε τον μοναδικό συνδετικό κρίκο Ανατολής και Δύσης: απ’ αυτήν διέρχονταν ο “Δρόμος του Μεταξιού”, αυτό το σύνολο χερσαίων διαδρομών, που επέτρεψε εκτός από το πολύτιμο εμπόρευμα, να διακινηθούν επάνω του οι μεγάλες θρησκείες και ν’ αλλάξουν την μοίρα των λαών ολόκληρης της Ασίας. Μεγάλοι στρατηλάτες την διέσχισαν, και προς τις δυο κατευθύνσεις, στην προσπάθεια τους να καταστήσουν τον κατακερματισμένο κόσμο, “Οικουμένη”.

Από τα ανατολικά της όρια ξεχύθηκαν σε κρίσιμες στιγμές της Ιστορίας οι ορδές, που αφού ισοπέδωσαν στο πέρασμα τους τις ξακουστές για την ομορφιά τους πόλεις της (Σαμαρκάνδη, Μπουχάρα, Χίβα), πέρασαν τα δυτικά της άκρα κι έφταναν ως τα μέρη μας για ν’ αλλάξουν, παροδικά ή μόνιμα, τις ισορροπίες του δικού μας κόσμου, όπως καλύτερα από τον καθένα ξέρουμε εμείς οι Έλληνες.

Τους τελευταίους δύο αιώνες η ρωσική κυριαρχία –τσαρική και σοβιετική- φάνηκε να προσδένει οριστικά την περιοχή σ’ ένα μεγαλύτερο υπερεθνικό κράτος για να μοιραστεί με τα άλλα τμήματά του την κοινή προοπτική. Η διάλυση όμως της Σοβιετικής Ένωσης την άφησε πρόωρα εκτεθειμένη σε νέους πειρασμούς, διαιρεμένη όπως είναι σε ανεξάρτητα κράτη, κατασπαρμένα με εθνικές μειονότητες που απειλούν να γίνουν οι εστίες ατέρμονων συγκρούσεων και σφαγών. 

Δικαιολογημένα λοιπόν η περιοχή θεωρείται η “Βαλκανική” του αιώνα μας, καθώς οι διαδικασίες διαμόρφωσης εθνικής συνείδησης στην κάθε μια από τις πέντε αυτές χώρες, αφήνουν απ’ έξω σημαντικά τμήματα των κατοίκων τους, προετοιμάζοντας το έδαφος για τις μελλοντικές εμφύλιες αναμετρήσεις. Το μόνο συνδετικό τους στοιχείο, το Ισλάμ, απειλεί, λόγω της συγκεκριμένης ιστορικής του στιγμής, να τις σπρώξει σε καταστάσεις φανατισμού που δεν γνώρισαν ποτέ προηγούμενα οι βαθιά ανεξίθρησκοι πληθυσμοί τους. 

Τέλος, το υπέδαφός τους, κορεσμένο με πετρέλαιο, φυσικό αέριο και χρυσό, επικεντρώνει σ’ αυτές την αδυσώπητη πάλη που διεξάγεται παγκόσμια για τον έλεγχο των πηγών αυτού του πλούτου. Για όλους λοιπόν αυτούς τους λόγους οι εξελίξεις στην περιοχή της κεντρικής Ασίας παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, κι εκτός από την τύχη των λαών της περιοχής θα επηρεάσουν την τύχη κι όλων των άλλων, κι ακόμη περισσότερο ίσως του δικού μας.

Η ιστορική διαδρομή

Οι πρώτες πληροφορίες για τους λαούς της περιοχής –τους Σκύθες, όπως θα γίνουν γνωστοί στα ελληνικά κείμενα της Αρχαιότητας- για τις πολεμικές τους ικανότητες και τα παράξενα έθιμά τους, προέρχονται από το βιβλίο των Ιστοριών του Ηροδότου, όπου γίνεται λόγος για την εκστρατεία του Δαρείου σ’ αυτά τα μέρη. Ύστερα από τις κατακτήσεις του Μεγάλου Βασιλιά, ένα μεγάλο τμήμα της σημερινής Κεντρικής Ασίας θ’ αποτελέσει τρεις ιδιαίτερες σατραπείες του απέραντου κράτους των Αχεμαινιδών.

Για να καταλύσει ακριβώς κάθε ίχνος εξουσίας του περσικού κράτους θα φτάσει ως αυτά τα μέρη ο Αλέξανδρος. Εδώ θα εμφανισθεί επίσης μετά το θάνατό του το ελληνικό κρατίδιο της Βακτριανής, που η επίδρασή του στους λαούς της περιοχής θα συνεχιστεί ακόμη και μετά την κατάλυσή του από τους Γιουε Τσί. Το νομαδικό ετούτο φύλο έφτασε από την Κίνα διωγμένο από άλλους νομάδες, τους Σιον Νου, τους Ούνους όπως τους ξέρουμε εμείς. Οι Γιουε Τσί, ή Κουσσάνοι όπως είναι γνωστοί από άλλες πηγές, θα ενοποιήσουν πολιτικά ένα μεγάλο μέρος της περιοχής, ιδρύοντας την Κουσσανική Αυτοκρατορία που θα βοηθήσει τα μέγιστα στην εξάπλωση του βουδισμού στην Κίνα, την Κορέα και την Ιαπωνία.

Μετά την κατάλυση του Κουσσανικού κράτους μεγάλο τμήμα της περιοχής θα ενσωματωθεί στο αναβιωμένο Περσικό κράτος των Πάρθων και στη συνέχεια των Σασσανιδών, ενώ μετά την κατάλυση του βασιλείου των Σασσανιδών από τους Άραβες η περιοχή θα διασπαστεί σε μικρά πριγκηπάτα γύρω από τις μεγάλες πόλεις. Η διάδοση και η επικράτηση τελικά του Ισλάμ θα τερματίσει την ειρηνική συνύπαρξη των διαφόρων θρησκειών που βρήκαν καταφύγιο εδώ (βουδισμός, μανιχαϊσμός, νεστοριανισμός) και θα επιτρέψει στα τουρκικά φύλα που στο μεταξύ έχουν κατακλύσει την περιοχή ως μισθοφόροι των διαφόρων ηγεμόνων, να γίνουν οι μαχητές της νέας πίστης, που θ’ αναλάβουν να την διαδώσουν με το σπαθί τους στις περιοχές που κατακτούν. 

Το 751 στη μάχη του Τάλας, με τη βοήθεια των Θιβετιανών και των Αράβων, κατατροπώνουν τα κινέζικα στρατεύματα και τερματίζουν την επέκταση του κινέζικου κράτους προς τη Δύση.

Τις αλληλοσυγκρουόμενες μικρές τουρκικές εξουσίες που σχηματίστηκαν γύρω από τις μεγάλες πόλεις της περιοχής θα διαδεχτεί γύρω στον 9ο αιώνα η ειρηνική δυναστεία των Σαμανιδών. Η δυναστεία αυτή με τους πεφωτισμένους ηγεμόνες της θα μετατρέψει τη Σαμαρκάνδη, τη Μπουχάρα, τη Μέρβ και τις άλλες πόλεις σε πνευματικά κέντρα του περσικού πολιτισμού. Τα μεγαλύτερα ονόματα του πνευματικού Ισλάμ έζησαν κι έγραψαν αυτή την περίοδο στις πόλεις της Κεντρικής Ασίας κι η φήμη τους έφτασε ως τη δυτική άκρη του μουσουλμανικού κόσμου, στην Ιβηρική Χερσόνησο, όπου αργότερα επρόκειτο να έλθει σε επαφή και να γονιμοποιήσει το ανερχόμενο δυτικοευρωπαϊκό πνεύμα.

Οι Εμίρηδες του Βασιλείου των Σαμανιδών, όπως και οι παλιότεροι τοπικοί ηγεμόνες, είχαν στην υπηρεσία τους, ως μισθοφόρους, αξιόμαχους τούρκους αξιωματούχους. Ένας απ’ αυτούς στασίασε το 962 και ίδρυσε ένα μικρό πριγκηπάτο στην περιοχή της Γκάζνα (στο σημερινό Αφγανιστάν). Ο υιός του ο Μαχμούτ μεγάλωσε το πριγκηπάτο και μοιράστηκε ένα μεγάλο μέρος του Βασιλείου των Σαμανιδών με μια άλλη οικογένεια, τους Καραχανήδες. Ο Μαχμούτ ήταν ο πρώτος ηγέτης που πήρε τον τίτλο του Σουλτάνου. Φανατικός Σουνίτης πέρασε τη ζωή του πολεμώντας για το Ισλάμ στις Ινδίες. Οργάνωσε την Αυλή του κατά τα πρότυπα των Σαμανιδών και συγκέντρωσε σ’ αυτή τους πιο μεγάλους σοφούς και ποιητές της εποχής του.

Την διάλυση λοιπόν της δυναστείας των Σαμανιδών στα τέλη του 10ου αιώνα διαδέχτηκε μια περίοδος χωρισμού του βασιλείου τους στις δυο αυτές τουρκικές ηγεμονίες: τους Γκαζναβήδες νότια του ΄Ωξου και τους Καραχάνηδες στην Υπερωξιανή. Τον 11ο αιώνα οι συγκρούσεις τους οδήγησαν στην υποταγή τους σε μια τρίτη τουρκική ορδή, τους Σελτζούκους, στην πορεία της προς τη Δύση που θα την έφερνε τελικά στα εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Οι Σελτζούκοι ήταν οι πρώτοι που ένωσαν πολιτικά τον μουσουλμανικό κόσμο της Ασίας.

Οι επελαύνουσες από την Ανατολή μογγολικές ορδές, υπό την ηγεσία του Τζέγκις Χαν, θα καταλύσουν κάθε τοπική εξουσία, θα λεηλατήσουν τις πόλεις, θα καταστρέψουν τις εντυπωσιακές υποδομές τους και θα μετατρέψουν την Κεντρική Ασία σε επαρχία του αχανούς μογγολικού κράτους που επεκτείνονταν από τα παράλια του Ειρηνικού έως την σημερινή Ουκρανία, έχοντας ενσωματώσει στα όριά του ολόκληρη την Κίνα και την Περσία. Κράτος όμως ασταθές από το ξεκίνημά του, καθώς μοναδικό συνδετικό στοιχείο του ήταν η προσωπικότητα του ηγέτη του. Ο κατακερματισμός του μογγολικού κράτους αμέσως μετά το θάνατό του γιου του Τζέγκις Χαν, Ογκοντάι, θα οδηγήσει στην εμφάνιση τεσσάρων, ουσιαστικά ανεξάρτητων, κρατών. 

Η Κεντρική Ασία θα υπαχθεί στο Χανάτο των Τσαγκαντάι, και στην εμφύλια σύγκρουση θα υποστηρίξει την πλευρά του Κουμπλάϊ, του Χάνου της Κίνας. Εκμεταλλευόμενος την εμφύλια διαμάχη ο Τιμούρ, υιός ενός τούρκου ηγεμονίσκου, κατέλαβε αρχικά μια μικρή περιοχή της Υπερωξιανής κι ύστερα από χρόνια επιδρομών κατάφερε να την καταλάβει ολόκληρη. 

Το όνειρό του ήταν να αναβιώσει το απέραντο κράτος του Τζέγκις Χαν. Ξεκίνησε λοιπόν μια νέα σειρά πολέμων που τον έφεραν ως τα παράλια σχεδόν της Μεσογείου και στην διάρκεια των οποίων συνέτριψε τα στρατεύματα των Οθωμανών και αιχμαλώτισε το Σουλτάνο τους. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία ενός αχανούς κράτους, με πρωτεύουσα την Σαμαρκάνδη που την ξανάχτισε από την αρχή, με τους τεχνίτες που είχε κουβαλήσει από όλα τα μέρη που κατέκτησε.

Το κράτος του όμως δεν μπόρεσε να διατηρηθεί μετά το θάνατό του: ο υιός του βασίλεψε σε μια επικράτεια που κάλυπτε την Ανατολική Περσία και την Κεντρική Ασία για περίπου μισό αιώνα. Μετά το θάνατό του το κράτος των Τιμουριδών διαλύθηκε, κι οι ηγεμόνες του υποτάχθηκαν στους Ουζμπέκους πρίγκηπες που είχαν οργανωθεί σε δυναστεία από κάποιον απόγονο του Τζέγκις Χαν. Οι Ουζμπέκοι (τα τρία Χανάτα της Κεντρικής Ασίας, της Μπουχάρας, της Χίβας και της Κοκάνδης) θ’ αποδειχθούν το ισχυρό φύλο της περιοχής και θα την εξουσιάσουν επί αιώνες, έως την κατάκτηση της περιοχής από τη Ρωσία, κατάκτηση που θα ολοκληρωθεί το 19ο αιώνα. 

Στην περίοδο των τριών Χανάτων, η περιοχή θα γνωρίσει την παρακμή καθώς οι “Ανακαλύψεις” θα οδηγήσουν στην ανάπτυξη της θαλάσσιας επικοινωνίας της Ευρώπης με την Ασία, και στην εγκατάλειψη του “Δρόμου του Μεταξιού” που είχε καταστήσει την Κεντρική Ασία δίαυλο επικοινωνίας. Το Χανάτο της Μπουχάρας (που αντιστοιχεί στις σημερινές Δημοκρατίες του Ουζμπεκιστάν, του Τουρκμενιστάν και του Τατζικιστάν) ήταν το πρώτο που υπέκυψε στους Ρώσους το 1868. Το Χανάτο της Χίβας, που βρισκόταν στις στέπες στα βόρεια και στα ανατολικά του σημερινού Ουζμπεκιστάν, νικήθηκε από τους Ρώσους το 1873. Το Χανάτο της Κοκάνδης νικήθηκε το 1876.

Η ρωσική κυριαρχία στην Κεντρική Ασία ολοκληρώθηκε σε δυο περιόδους. Αρχικώς κατακτήθηκαν οι περιοχές των νομαδικών Καζακικών πληθυσμών στο Βορρά, τον 18ο αιώνα, και στη συνέχεια κατακτήθηκαν οι νότιες περιοχές. Οι ρωσικές στρατιωτικές δυνάμεις δεν συνάντησαν καμιά αξιόλογη αντίσταση στην προέλασή τους, προέλαση που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια της γενικότερης γεωπολιτικής αντιπαράθεσης της Ρωσίας με την Βρετανία, γνωστή ως

“ Το Μεγάλο Παιχνίδι”, που συνεχίστηκε ως τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η ρωσική κυριαρχία στην περιοχή, μολονότι παρουσιάζει ορισμένα αποικιοκρατικά χαρακτηριστικά, δεν συγκρίνεται με τη βία που συνόδεψε τις αποικιακές επεκτάσεις των δυτικοευρωπαϊκών κρατών. Στο οικονομικό επίπεδο έγιναν τα πρώτα βήματα για τη σύνδεση της τοπικής οικονομίας στο ευρύτερο ρωσικό πλαίσιο. Παράλληλα όμως η τοπική κοινωνία δεν αλλοιώθηκε στα βασικότερα χαρακτηριστικά της και το μεγαλύτερο τμήμα των τοπικών θεσμών συνέχισε να λειτουργεί “όπως πριν”.

Μετά την Οκτωβριανή επανάσταση η Κεντρική Ασία, όπως και οι άλλες περιοχές της ρωσικής αυτοκρατορίας, γνώρισε τον εμφύλιο πόλεμο αλλά και τις επεμβάσεις ξένων δυνάμεων, κυρίως βρετανικών. Η σοβιετική εξουσία επιβλήθηκε στο μεγαλύτερο τμήμα της περιοχής από τις αρχές της δεκαετίας του ΄20.

Στην σοβιετική περίοδο καταβλήθηκε από την αρχή προσπάθεια –στα πλαίσια της σοβιετικής αντίληψης για το εθνικό ζήτημα- να χωριστεί η ευρύτερη περιοχή σε διοικητικές ζώνες, βάσει του κριτηρίου της γλωσσικής αποκλειστικά διαφοροποίησης. Με την Πράξη Εθνικής Οριοθέτησης που εφαρμόστηκε το 1924 συστάθηκαν οι πέντε διοικητικές ενότητες, που στην συνέχεια αποτέλεσαν τις πέντε Σοβιετικές Δημοκρατίες και σήμερα, τα πέντε ανεξάρτητα κράτη. 

Βάσει λοιπόν αυτής της οριοθέτησης ένα πολύ υψηλό ποσοστό (80 – 90 %) των σημαντικότερων τουρκικών πληθυσμών της περιοχής (Τουρκμένοι, Κιργκίσιοι, Καζάκοι, Ουζμπέκοι) περιελήφθησαν στις αντίστοιχες Δημοκρατίες τους, ενώ αντιθέτως ένα μεγάλο ποσοστό των Τατζίκων (ο μόνος Ιρανόφωνος πληθυσμός της περιοχής) παρέμεινε εκτός των ορίων της Δημοκρατίας του. Οι νέοι εθνικοί προσδιορισμοί ενισχύθηκαν με μια σειρά άλλων πολιτικών μέτρων που απέβλεπαν στην ενίσχυση της εθνικής ταυτότητας –τουλάχιστον στα πρώτα χρόνια του σοβιετικού καθεστώτος- στα πλαίσια φυσικά των γενικότερων επιδιώξεων της Σοβιετικής πολιτικής.

Άλλα χαρακτηριστικά στοιχεία της σοβιετικής περιόδου: την αρχική ανοχή στο Ισλάμ –που απέβλεπε στην απομόνωση των εξεγερμένων ατάκτων, των μπασματσί- διαδέχτηκε η αντιθρησκευτική πολιτική που οδήγησε στο κλείσιμο των τζαμιών, των θρησκευτικών σχολείων, στην κατάργηση των θρησκευτικών φόρων, στην κατάργηση του αραβικού αλφάβητου και στην αντικατάστασή του με το λατινικό στην αρχή και το κυριλλικό στη συνέχεια. Ένα σημαντικό στοιχείο αυτής της αντιπαράθεσης με το Ισλάμ ήταν το πεδίο αυτονομίας που επιτράπηκε στις γυναίκες και αποτέλεσε πραγματική ρήξη με το Ισλαμικό παρελθόν. 

Η ολοένα και πιο εντατικές μορφές ενσωμάτωσης της τοπικής οικονομίας στη συνολική σοβιετική, στα πλαίσια των Πενταετών Σχεδίων, οδήγησε μεταξύ των άλλων στην υποχρεωτική εγκατάσταση των νομαδικών πληθυσμών σε συγκεκριμένες ζώνες και στη μαζική άφιξη σοβιετικών πολιτών από τις άλλες περιοχές της Σοβιετικής Ένωσης, που ενέτεινε την πολυεθνική φυσιογνωμία της Κεντρικής Ασίας.

Άλλο ουσιαστικό χαρακτηριστικό της σοβιετικής περιόδου ήταν ο εξοπλισμός της περιοχής με σημαντικές βιομηχανικές υποδομές, η ανάπτυξη νέων αστικών κέντρων, ο “εκσυγχρονισμός” εν γένει της κοινωνίας των περιοχών αυτών, που όσο κι αν θεωρηθεί εξωγενής στο βαθμό που προήλθε από την ώθηση της Μόσχας, άλλαζε ριζικά την φυσιογνωμία της περιοχής και διαφοροποίησε σημαντικά την κατάσταση στην Κεντρική Ασία από την αντίστοιχη που επικρατεί μέχρι σήμερα στα γειτονικά κράτη. 

Αυτό εξηγεί άλλωστε και τη δυσκολία με την οποία έγινε αρχικά δεκτή η προοπτική της ανεξαρτησίας. Πολλά από τα σημαντικά προβλήματα που βαραίνουν τα πέντε σημερινά ανεξάρτητα κράτη (μεταξύ των οποίων τα σοβαρά περιβαλλοντικά προβλήματα λόγω της αλόγιστης χρήσης μέσων και πηγών, χαρακτηριστικό αυτό του συνόλου της σοβιετικής εκβιομηχάνισης), έχουν τη ρίζα τους στη σοβιετική περίοδο.

Η σημερινή πρόκληση

Από τη σύντομη αυτή ανασκόπηση είναι σαφές ότι στο μεγαλύτερο διάστημα της ιστορικής διαδρομής της η Κεντρική Ασία είτε ήταν διασπασμένη σε μικρά, αλληλοσυγκρουόμενα πριγκηπάτα, είτε αποτελούσε τμήμα ενός υπερεθνικού Κράτους που επέτρεπε την απρόσκοπτη συμβίωση του μωσαϊκού των λαών της. Απ’ τη σκοπιά αυτή λοιπόν η σημερινή πρόκληση είναι πρωτόγνωρη καθώς οι πέντε ανεξάρτητες κρατικές οντότητες, από τη μια μεριά περιλαμβάνουν στα όριά τους πολλά από τα πριγκηπάτα του παρελθόντος, από την άλλη στερούνται πλέον τη δικαίωση που τους παρείχε η ένταξη σε ένα μεγαλύτερο κρατικό σύνολο. 

Είναι έτσι υποχρεωμένες να αναλάβουν μια σημαντική, κι αβέβαιη στην τελική έκβασή της, διαδικασία σχηματισμού εθνικής συνείδησης, που θα δικαιώσει εκ των υστέρων την ανεξάρτητη κρατική υπόσταση. Με τον κίνδυνο όμως ν’ αποκλείσουν ολόκληρες ομάδες του πληθυσμού τους, που θα οδηγήσει αναπόφευκτα στην μελλοντική εμφάνιση ενός άλυτου προβλήματος εθνικών μειονοτήτων στο κάθε ένα από τα πέντε κράτη. 

Βέβαια η πλειοψηφία των κατοίκων τους είναι Τουρκικής καταγωγής και Σουνίτες στο θρήσκευμα, με το πέρασμα όμως των αιώνων διαφοροποιήθηκαν σε μεγάλο βαθμό, κυρίως στο πολιτιστικό επίπεδο. Το πρόβλημα της ανομοιογένειας επιτείνεται όπως είπαμε και από την παρουσία σημαντικών πληθυσμών από τις άλλες περιοχές της Σοβιετικής Ένωσης (κυρίως Ρώσοι), μα και των εθνοτήτων που εξορίστηκαν επί Στάλιν από τις πατρογονικές τους περιοχές. 

Σ’ αυτούς συγκαταλέγονται οι Έλληνες της Μαύρης Θάλασσας και οι πρόσφυγες της Τασκένδης.

Το Μεγάλο Παιχνίδι των πετρελαίων

Για τον έλεγχο της παραγωγής και κυρίως της μεταφοράς του πετρελαίου και του φυσικού αερίου της περιοχής, έχει αρχίσει ένας αγώνας δρόμου μεταξύ της Αμερικής και της Ρωσίας κυρίως, αλλά και της Ευρώπης, της Κίνας, της Ιαπωνίας και των περιφερειακών δυνάμεων της περιοχής, δηλαδή της Τουρκίας, της Περσίας και του Πακιστάν. Όλες οι τρέχουσες συγκρούσεις στην ευρύτερη περιοχή (ο πόλεμος Αρμενίας – Αζερμπαϊτζάν, η εμφύλια σύγκρουση Γεωργίας – Αμπχαζίας, ο πόλεμος της Τσετσενίας, η προέλαση των Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν) αποτελούν τμήμα αυτής της γεωπολιτικής αντίθεσης που από πολλούς αποκαλείται “Το Μεγάλο Παιχνίδι των Πετρελαίων”.

Μια πρώτη θεσμική έκφραση του ενδιαφέροντος των περιφερειακών δυνάμεων της περιοχής ήταν η συγκρότηση του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας (OCE), ο οποίος περιλαμβάνει ήδη σήμερα δέκα μέλη. Παρατηρείται παράλληλα ένα συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον του ΝΑΤΟ για την περιοχή, που παραμένει ακόμη σε διερευνητικό στάδιο αλλά προκαλεί ήδη εκνευρισμό στους στρατιωτικούς κύκλους της Ρωσίας.

Πολλές αμερικανικές εταιρείες, όπως η Chevron για παράδειγμα, αλλά και ευρωπαϊκές όπως η γαλλική Total, υπογράφουν συμφωνίες εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων, παρά τον αβέβαιο χαρακτήρα της υλοποίησής τους, καθώς παραμένουν άλυτα σοβαρά μεθοριακά προβλήματα, όπως για παράδειγμα η οριοθέτηση των εθνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων των πρακτικών κρατών στην Κασπία. Το πρόβλημα της μεταφοράς στην δυτική αγορά αποκτά ειδική σημασία και η διαδρομή των αγωγών εξελίσσεται σε μείζον ζήτημα της περιοχής, στην τελική φάση του οποίου συμμετέχει και η χώρα μας με το σχέδιο του ελληνοβουλγαρικού αγωγού της Θράκης. Η υπογραφή της πρόσφατης συμφωνίας μεταξύ κυρίως του Τουρκμενιστάν και της Τουρκίας δίνει ένα ορισμένο προβάδισμα στην Τουρκία στην αναμέτρησή της με το Ιράν και το Πακιστάν.

Καταλήγοντας μπορούμε να επισημάνουμε τα ακόλουθα:

1) -Πολλά ζητήματα παραμένουν ακόμη εκκρεμή ως προς την τελική έκβαση αυτού του ακήρυχτου πολέμου για τα πετρέλαια και σε μεγάλο βαθμό θα εξαρτηθούν από την ταχεία ή όχι ανασυγκρότηση της Ρωσίας, η οποία από την άλλη πλευρά συνεχίζει να έχει στρατεύματα σε πολλές από τις πρώην σοβιετικές περιοχές και να συμμετέχει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στις εμφύλιες συγκρούσεις της περιοχής.

2)- Πολλά ερωτηματικά εκφράζονται σχετικά με το αν θα παραμείνει τελικώς ειρηνική η διαδικασία εθνογένεσης στα ανεξάρτητα κράτη της Κεντρικής Ασίας. 

(Ενδείξεις για τον κίνδυνο συγκρούσεων μεταξύ των διαφόρων εθνικών ομάδων στα νεοανεξάρτητα κράτη έχουν υπάρξει ήδη: υπενθυμίζουμε τις βίαιες συγκρούσεις στην Άλμα Ατα από το 1986, στη Φεργκάνα το 1989, στο Ντουσάμπε το 1990 και στην επαρχία Ος του Κιργκιστάν επίσης το 1990).

3)- Ως προς το ρόλο που θα διαδραματίσει τελικά η Τουρκία στην περιοχή, πράγμα που θα επηρεάσει σημαντικά την εμβέλεια της πραγματικής περιφερειακής της ισχύος –θέμα που μας ενδιαφέρει κατά κύριο λόγο- μπορούμε να πούμε συνοπτικά εδώ ότι το κεμαλικό τουρκικό κράτος, που προέκυψε μεταξύ των άλλων και από την επικράτηση του φιλοδυτικού τμήματος του τουρκικού εθνικισμού έναντι των παντουρκικών βλέψεων του Εμβέρ Πασά (ο οποίος αφού στις αρχές της δεκαετίας του ΄20 δημιούργησε στην Μπουχάρα έναν πυρήνα του παντουρκικού κράτους που ονειρεύονταν, έχοντας συμμαχήσει με τους μπασματσί, πολέμησε τους σοβιετικούς και σκοτώθηκε σε μια από τις μάχες κατά του Κόκκινου Στρατού κι έγινε θρύλος στην περιοχή), έχει τη δυνατότητα –με την υποστήριξη των δυτικών δυνάμεων και κυρίως των ΗΠΑ- να ενσωματώσει πλέον απρόσκοπτα αυτή την παντουρκική πολιτική του στον στρατηγικώς κυρίαρχο φιλοδυτικό προσανατολισμό του. 

Για όλους αυτούς λοιπόν τους λόγους επιβάλλεται να παρακολουθούμε προσεχτικά το κάθε βήμα που σημειώνεται προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση στις εξελίξεις αυτής της τόσο σημαντικής περιοχής του κόσμου.

http://dia-kosmos.blogspot.gr/