Κοβάλτιο: ο Διάβολος φορούσε μπλε

Μικρό βιογραφικό για το στοιχείο Κοβάλτιο. Κάθε Κυριακή «Το Βήμα» μάς ταξιδεύει και σε μια άλλη γωνιά του Περιοδικού Πίνακα.

Βίος και πολιτεία

Βάζεις μαζί «Cobalt» και «fashion» στο Google και γεμίζει η οθόνη σου μπλε. Τσάντες, καπέλα, φορέματα, παπούτσια. Το ζωηρό αυτό χρώμα επέστρεψε στη μόδα. Πρόκειται πραγματικά για επιστροφή διότι το μπλε του κοβαλτίου, όπως λέγεται, όχι μόνο είχε συναρπάσει τους ανθρώπους πριν από δέκα αιώνες αλλά κάθε τόσο έχουμε και μια επανεμφάνιση. Πότε στα τζάμια των καθεδρικών ναών, όπως στο Σεν Ντενί έξω από το Παρίσι, πότε στις πορσελάνες της κινεζικής δυναστείας των Μινγκ και πότε στις πετυχημένες απομιμήσεις τους που έγιναν στην ολλανδική πόλη Delft και στη γερμανική Meissen. 

Πολύ πιο πίσω αν πάμε θα βρούμε ένα μπουκαλάκι χρωματισμένο με μπλε του κοβαλτίου στον τάφο του Φαραώ Τουταγχαμόν (1361-52 π.Χ.) και, αν έλθουμε πολύ μπροστά, θα βρούμε σε μπουκάλι χρωματισμένο με το μπλε του κοβαλτίου το γνωστό Bristol Cream Sherry του οίκου Harvey’s, από το 1996, όταν γιόρτασε τα 100 χρόνια του (προτού απορροφηθεί από κάποια πολυεθνική). Προέρχεται από ένα γκρι στην απόχρωση μετάλλευμα, τον σμαλτίτη, που όταν θερμανθεί ισχυρά στον αέρα (αυτό που λέμε φρύξη ή και «καβούρδισμα») δίνει ένα οξείδιο και αυτό με τη σειρά του, αν συντηχθεί με χαλαζία ή ποτάσα, μας αποκαλύπτει ένα λαμπρό μπλε χρώμα.

Γιατί το είπαν έτσι

Οι γερμανοί μεταλλωρύχοι γύρω στο 1683 δεν συμπαθούσαν και πολύ εκεί κάτω στις στοές ένα υλικό που βρισκόταν ανακατεμένο μαζί με αρσενικό και θειάφι και τους έβγαζε την ψυχή με τις τότε συνθήκες εξόρυξης. Koben είναι η καλύβα, ο γουρουνόσταβλος, και Holt το ξωτικό, ο καλικάντζαρος. Ολο μαζί σήμαινε ένα πλάσμα που ζούσε στα έγκατα της γης. Όταν ανακαλύφθηκε ως ξεχωριστό στοιχείο το 1739 από έναν σουηδό χημικό, τον Georg Brandt, αυτός διατήρησε το γερμανικό του όνομα Kobolt . Από το 1835 το όνομα περιλαμβάνει και το γνωστό μας μπλε χρώμα.

Αριθμοί κυκλοφορίας

Ατομικός αριθμός: 27

Ατομικό βάρος: 58,933

Ποσότητα στο σώμα μας: 1-3 mgr

Τι θέλει στη ζωή μας

Το κοβάλτιο είναι το βασικό στοιχείο στη βιταμίνη Β12, που βρίσκεται άφθονη στις σαρδέλες, στα θαλασσινά, στις ζωικές τροφές γενικά και σε εμπλουτισμένα τρόφιμα (π.χ., δημητριακά). Γι’ αυτό εξάλλου αυτή αποκαλείται και κοβαλαμίνη. Αποθηκεύεται στο συκώτι και ένα άτομο περίπου 70 κιλών δεν έχει περισσότερα από 2-3 mgr στο σώμα του. Αν και σε μικρή ποσότητα, όμως, παίζει σημαντικό ρόλο στην υγεία μας αφού είναι ο καταλύτης για απαραίτητες αντιδράσεις. Συμβάλλει αποφασιστικά στην καλή λειτουργία του νευρικού συστήματος, ενώ συμμετέχει και στον σχηματισμό αιμοσφαιρίων. Συνιστάται στους φανατικά χορτοφάγους να λαμβάνουν πρόσθετα κάποιο σκεύασμα που να περιέχει τη Β12, με ιατρική γνωμάτευση όμως, διότι σε μεγάλες δόσεις επηρεάζεται ο θυρεοειδής και υπάρχουν υποψίες ακόμη και καρκινογένεσης.

Πόλεμος και ειρήνη

Οι χώρες με τη μεγαλύτερη παραγωγή κοβαλτίτη, του αρσενικούχου πετρώματος από όπου εξάγεται το καθαρό κοβάλτιο, είναι το Κονγκό και ο Καναδάς. 

Το κράμα AlNiCo, δηλαδή αργίλιο – νικέλιο – κοβάλτιο, χρησιμοποιείται για την κατασκευή πολύ δυνατών μαγνητών. 

Το 1917 οι Ιάπωνες κατοχύρωσαν την ιδέα για χάλυβα σε ανάμειξη με κοβάλτιο για μαγνήτες και οι Γερμανοί στην αρχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου κατασκεύασαν τις μαγνητικές νάρκες που ήταν βυθισμένες και περίμεναν να περάσει πλοίο του εχθρού και εξαιτίας του μαγνητικού του πεδίου να τις κάνει να εκραγούν. Στη συνέχεια οι αντίπαλοι των Γερμανών εφήρμοσαν αντίμετρα ώστε με ειδικά πηνία να εξουδετερώνουν το μαγνητικό ίχνος των πλοίων τους (Degaussing) και έτσι οι Γερμανοί, μη έχοντας τι να τις κάνουν, τις χρησιμοποίησαν στην πολιορκία του Λονδίνου και «έβρεξε» ο ουρανός μαγνητικές νάρκες!

Απορίες λογικές και μη

Εγώ έχω ακούσει για το ραδιενεργό κοβάλτιο…

Ναι, υπάρχει κι αυτό και… κυκλοφορεί ανάμεσά μας αλλά είναι υπό έλεγχο. Μια ποσότητα από το ισότοπο που βρίσκουμε στη φύση τοποθετείται σε έναν αντιδραστήρα έτσι ώστε από τα νετρόνια που παράγονται εκεί κάθε άτομο να προσλάβει στον πυρήνα του άλλο ένα και να έχουμε το ραδιενεργό ισότοπο του κοβαλτίου με μαζικό αριθμό πλέον 60 και χρόνο ημιζωής 5,2 χρόνια. 

Από τη ραδιενεργό εκπομπή του παράγονται δύο ακτίνες-γ με ενέργειες 1,17 και 1,33 Mev. Χρησιμοποιείται για αποστείρωση ιατροφαρμακευτικού υλικού, ακτινοβόληση τροφίμων για να μην αναπτύσσονται αποικίες μικροβίων, εξέταση μεταλλικών επιφανειών όπως είναι τα μεταλλικά τμήματα των πλοίων που έρχονται σε επαφή με τη θάλασσα, μετρήσεις πυκνότητας και πληρότητας μεγάλων δεξαμενών.

Τελικά είναι επικίνδυνο το κοβάλτιο;

Όχι αυτό που συναντάμε στη φύση. Διότι από τα 29 ισότοπά του στη φύση συναντάμε μόνο αυτό που έχει μαζικό αριθμό 59 και το κοβάλτιο-59 δεν είναι ραδιενεργό. Για να γίνει ραδιενεργό και να χρησιμοποιηθεί για ιατρικούς σκοπούς περνάει, όπως εξηγήσαμε πριν, από ειδική επεξεργασία και μεταφέρεται μετά με ειδικές προφυλάξεις.

Και η «βόμβα κοβαλτίου»;

Είναι δύο διαφορετικά πράγματα με το ίδιο όνομα. Στην Ιατρική το 1951 από καναδούς επιστήμονες εφαρμόστηκε μια μέθοδος ακτινοβόλησης καρκινικών όγκων, κυρίως της μήτρας, με ακτίνες από ραδιενεργό κοβάλτιο αντί για ράδιο, που θα κόστιζε για να κάνει την ίδια δουλειά τότε πολλά εκατομμύρια δολάρια. Το μηχάνημα εκείνο ανέβασε το ποσοστό θεραπείας από 25% σε 75% και ως το 1965 περίπου ήταν η πιο αξιόπιστη πηγή ακτινοβόλησης. Αυτή ήταν η δική τους ειρηνική βόμβα. 

Υπήρξε όμως στη σκέψη άλλων, το 1950, και η περίπτωση να φτιαχτεί μια θερμοπυρηνική βόμβα (= μικρή ατομική βόμβα που δίνει ενέργεια για να παραχθεί ένα τρομακτικό θερμικό κρουστικό κύμα) και αυτή να περιβάλλεται από κοβάλτιο-59. 

Με την έκρηξη τα παραγόμενα νετρόνια θα μετέτρεπαν το κοβάλτιο σε ραδιενεργό και αυτό θα απλωνόταν σε τεράστιες εκτάσεις που θα γίνονταν ακατοίκητες για πολλά χρόνια και κανείς δεν θα άντεχε να μένει για τόσο χρόνο στα καταφύγια.

Πώς με αυτό το μπλε υλικό έκαναν «αόρατη γραφή»;

Χρησιμοποιούν τριχλωριούχο κοβάλτιο, που δεν είναι μπλε αλλά έχει ένα ελαφρά ροζ σχεδόν αόρατο χρώμα. Με αυτό σαν «μελάνι» έγραφαν ένα μήνυμα. Ο παραλήπτης ήξερε ότι πρέπει να το περάσει επάνω από μια φλόγα ή κάτω από μια δυνατή λάμπα (υπάρχουν σκηνές σε διάφορα κινηματογραφικά έργα) για να φανεί η γραφή. Διότι με τη θερμότητα επέρχεται αφυδάτωση και αλλαγή στην κρυσταλλική δομή και επομένως στο πώς αντανακλά το φως.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ-Γαλδαδάς Αλκης